عبدالرحمان بزازبَزّاز، عبدالرحمان، (۱۳۳۱ـ۱۳۹۳/ ۱۲۹۱ـ۱۳۵۲ش) حقوقدان ، سیاستمدار و نویسنده عراقی می‌‌باشد. فهرست مندرجات۲ - تحصیلات بزاز ۳ - فعالیتهای سیاسی بزاز ۳.۱ - بعد از جنگ جهانی دوم ۳.۲ - در عراق ۴ - اندیشه سیاسی بزاز ۵ - نظر بزاز در مورد اسلام ۵.۱ - تاثیر‌گذاری فرهنگ غرب بر اسلام ۶ - بزاز و اندیشمندان اسلامی ۷ - اندیشه سوسیالیسم بزاز ۸ - اواخر فعالیت سیاسی ۹ - درگذشت ۱۰ - آثار بزاز ۱۱ - فهرست منابع ۱۲ - پانویس ۱۳ - منبع ۱ - محل تولد بزازدر بغداد به دنیا آمد ۲ - تحصیلات بزازو پس از طی دوره دبستان و دبیرستان به دانشکده حقوق بغداد رفت و در ۱۳۱۳ ش از آن‌جا فارغ‌التحصیل شد. سپس به لندن رفت و مطالعات حقوقی خود را در ۱۳۱۷ ش در دانشکده کینگ دانشگاه لندن تکمیل کرد و انجمن دانشجویان عرب را در انگلستان تأسیس کرد. ۳ - فعالیتهای سیاسی بزازپس از بازگشت به عراق عضو «جمعیة الجوال العربی» شد که به ظاهر جمعیت سیاسی طرفدار آلمان بود. این جمعیت در ۱۳۲۰ ش منحل شد و به دنبال آن، بزاز به علت حمایت از شورش رشید عالی بر ضد بریتانیا ، توقیف و روانه زندان گردید. عراق نیز دوباره به اشغال بریتانیا درآمد. ۳.۱ - بعد از جنگ جهانی دومبعد از جنگ جهانی دوم، از زندان آزاد و به سمت ریاست دانشکده حقوق بغداد گماشته شد و فعالیت سیاسی خود را از سرگرفت. در ۱۳۳۶ ش به سبب اعتراض به تجاوز انگلستان، فرانسه و اسرائیل به مصر ، از کار برکنار شد، اما به دنبال انقلاب ۲۴ تیر ۱۳۳۷ دوباره به سمت ریاست دانشکده حقوق گماشته شد. [۱]
حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی عرب: از حمله ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم، ج۱، ص۲۵۲، تهران ۱۳۵۶ ش.
فعالیتهای بزاز به هواداری از جنبش پان عرب دوباره باعث برخورد او با دولت جدید به رهبری عبدالکریم قاسم شد. پس از سرکوب شدن شورش ۱۳۳۸ ش بازداشت و شکنجه شد. بعد از آزادی ، به مصر رفت و به سمت ریاست مطالعات عرب در اتحادیه عرب گماشته شد. او بعد از کودتای عبدالرحمان بزاز نظامی و سرنگونی حضور جدّی بزاز در صحنه سیاست عراق از این زمان یعنی پس از کودتای سرهنگ عبدالسلام عارف در ۱۳۴۲ ش، که به عقب‌نشینی حزب بعث از صحنه سیاست انجامید، آغاز می‌شود. عبدالسلام عارف، رئیس جمهور و دوست نزدیک بزاز ابتدا او را به عنوان سفیر در جمهوری متحده عربی و سپس در انگلستان گماشت. در ۱۳۴۲ـ۱۳۴۴ ش به عنوان دبیرکل سازمان کشورهای صادرکننده نفت اوپک انتخاب شد. در ۲۳ تیر ۱۳۴۳ به معاونت عارف عبدالرزاق، اولین نخست وزیر پس از کودتا، گمارده شد. [۲]
خالد عبدالمنعم عانی، موسوعة العراق الحدیث، ج۱، ص۳۴۱ـ۳۴۲، بغداد ۱۹۷۷.
در همان سال، عارف عبدالرزاق، در غیاب عبدالسلام عارف که همراه بزاز در مراکش بود، دست به کودتا زد ولی موفق نشد و به مصر گریخت و در ۱۳۴۴ ش، عبدالرحمان بزاز به جای او نخست وزیر گردید. ۳.۲ - در عراقدر نظام جمهوری عراق، بزاز نخستین شخصیت سیاسی غیرنظامی بود که در رأس هیئت دولت قرار می‌گرفت. [۳]
تاریخ معاصر کشورهای عربی، نویسندگان: د ر فوبلیکوف (و دیگران)، ج۱، ص۱۸۰، ترجمه محمدحسین روحانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۴]
خالد عبدالمنعم عانی، موسوعة العراق الحدیث، ج۱، ص۳۴۲، بغداد ۱۹۷۷.
از جمله کارهای عمده دوره صدارت او تحکیم مناسبات با غرب و سرکوب کردها بود که فرماندهی ارتش عراق، با موافقت رئیس جمهور و نخست وزیر، انجام داد. [۵]
تاریخ معاصر کشورهای عربی، نویسندگان: د ر فوبلیکوف (و دیگران)، ج۱، ص۱۸۰، ترجمه محمدحسین روحانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
در ۲۴ فروردین ۱۳۴۵، به دنبال کشته شدن عبدالسلام عارف در سانحه سقوط بالگردان (هلیکوپتر)، بزاز طبق قانون اساسی جدید عراق، با حفظ سمت، به جانشینی موقت او برگزیده شد. عبدالرحمان عارف، برادر عبدالسلام عارف، که در آن هنگام در مسکو بود، به عراق بازگشت و در انتخابات ریاست جمهوری که بزاز هم از نامزدهای آن بود، شرکت جست. بزاز اگرچه در مرحله اول انتخابات آرای بیشتری به دست آورد، سرانجام به نفع عارف، اعلام انصراف کرد و عبدالرحمان عارف به ریاست جمهوری عراق برگزیده شد. [۶]
خالد عبدالمنعم عانی، موسوعة العراق الحدیث، ج۱، ص۳۴۲، بغداد ۱۹۷۷.
بزاز نیز دوباره نخست وزیر شد. در این دوره، دولت در برابر کردها سیاست ملایمی پیش گرفت و بزاز برنامه دولت را برای هموار کردن راه آشتی با کردها اعلام کرد که در نتیجه نیروهای دولتی از رویارویی با کردها دست کشیدند [۷]
تاریخ معاصر کشورهای عربی، نویسندگان: د ر فوبلیکوف (و دیگران)، ج۱، ص۱۸۱، ترجمه محمدحسین روحانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
[۸]
میر بصری، اعلام الکرد، ص۲۸۰-۲۸۱،لندن ۱۹۹۱
[۹]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۳۰۰، بیروت ۱۹۸۶.
این اقدام، از لحاظ آرام کردن وضع سیاسی، نه تنها در عراق بلکه در سراسر خاورمیانه ، اهمیت بسیاری داشت. در خرداد ۱۳۴۵، به پیشنهاد بزاز، مقرر شد که زبان و ملیت کرد به رسمیت شناخته شود و کردها در مجلس ، هیئت دولت و نهادهای دولتی، به نسبت جمعیت خود، مشارکت داشته باشند و نیروهای پیش‌مرگ کرد منحل شود. اما این توافق دیری نپایید و حزب بعث با کودتای تیر ۱۳۴۷ آن را لغو کرد. [۱۰]
ایران، وزارت امور خارجه، ج۱، ص۴۴، بررسی اجمالی جمهوری عراق، تهران ۱۳۵۵ ش.
بزاز در ۱۴ مرداد ۱۳۴۵، در پی فشار مخالفان و بنا به عللی از جمله وابستگی به غرب ، بی‌میلی به پیگیری سیاست توافق با عناصر وحدت طلب، و برکنار کردن افسران بلند مرتبه از امور حساس، ناگزیر به استعفا شد. [۱۱]
تاریخ معاصر کشورهای عربی، نویسندگان: د ر فوبلیکوف (و دیگران)، ج۱، ص۱۸۱ـ۱۸۲، ترجمه محمدحسین روحانی، تهران ۱۳۶۷ ش.
۴ - اندیشه سیاسی بزازعلاوه بر حوزه عمل سیاسی، بزاز در عرصه اندیشه سیاسی نیز فعال بود. او از طرفداران برجسته ملی‌گرایی عرب به شمار می‌آید. بزاز ضمن تبیین نظری ملی‌گرایی عرب، سعی داشت به نحوی تعارض آن را با اسلام حل کند. ۵ - نظر بزاز در مورد اسلامبه نظر او اسلام، برخلاف مسیحیت و آیین بودا ، در واقع، نظامی اجتماعی با فلسفه زندگی و سازمانی از قواعد اقتصادی و حکومتی است که لزوماً با ملی‌گرایی عرب تعارض ندارد. او بر این باور بود که ملی‌گرایی بر جاذبه نژادی مبتنی نیست، بلکه بر پیوندهای زبانی، تاریخی، فرهنگی، معنوی و علایق اساسی به زندگی متکی است، لذا با طبیعت فراگیر اسلام ناسازگاری ندارد. او معتقد بود که آنچه والیان و حکام و امرای اموی از روی تعصبات قبیله‌ای و نژادی انجام داده‌اند، با جوهر اسلام منافات دارد. با وجود این، ناتوانی بزاز در اقناع منتقدان، موجب شد چنین استدلال کند که اسلام گرچه دینی جهانی است، اما قبل از هر چیز و ذاتاً برای عرب‌ها نازل شده و خاص آنهاست، زیرا قرآن به زبان آنان و پیامبر نیز از میان آنهاست. ۵.۱ - تاثیر‌گذاری فرهنگ غرب بر اسلامبزاز برای اثبات تأثیرگذاری سنن و فرهنگ عرب بر اسلام، شواهدی ارائه می‌کند از جمله: احترام به کعبه و زیارت آن، که سنت قدیمی عرب است؛ حرمت نهادن به جمعه ، که عرب‌ها آن را یوم‌العروبة می‌نامیدند؛ تعدد قواعد ارث و فرائض متأثر از عقاید عرب در اسلام، بویژه در تخصیص حق ارث به بستگان پدری و توجه به خویشان درجه اول. [۱۲]
حمید عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ج۱، ص۲۰۰ـ۲۰۲، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۲ ش.
۶ - بزاز و اندیشمندان اسلامیتفاوت ملی‌گرایی بزاز با اندیشمندان ملی‌گرای اسلامی همچون رشیدرضا در این بود که آن‌ها فرهنگ عرب را از حیث اسلام تعریف می‌کردند و بزاز، برخلاف ایشان، اسلام را دینی‌ملی می‌دانست [۱۳]
حورانی، ص ۳۰۸
و می‌کوشید اسلام را که به دیده او نیرویی فرهنگی و سیاسی بود، با ملی‌گرایی سازش دهد.
به نظر او ملی‌گرایی بدون ارزش معنوی و اخلاقی پذیرفتنی نیست. بنابراین، بزاز نهضت سازش اسلام با ملی‌گرایی را بیش از رشیدرضا پیش برد. [۱۴]
مجید خدوری، گرایشهای سیاسی در جهان عرب، ج۱، ص۲۰۱، ترجمه عبدالرحمن عالم، تهران ۱۳۶۶ ش.
بر اساس همین برداشت از اسلام و ملی‌گرایی، بزاز به این نتیجه رسید که وحدت اسلامی به دلیل اختلاف‌های جغرافیایی، سیاسی و اجتماعی ملت‌های مسلمان ، حتی اگر همسایه باشند، امکان ندارد و یا دست کم در اوضاع موجود میسر نیست. به گفته او اگر این وحدت ممکن هم باشد، یگانگی کشورهای همزبان نسبت به آن اولویت دارد. [۱۵]
حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی عرب: از حمله ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم، ج۱، ص۲۵۴، تهران ۱۳۵۶ ش.
۷ - اندیشه سوسیالیسم بزازاندیشه بزاز درباره سوسیالیسم نیز تحت تأثیر ناصر، بویژه در دوره حضورش در مصر از ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۳/ ۱۳۳۸ـ ۱۳۴۲ ش، شکل گرفته بود، لکن تجربه‌اش در مصر او را فقط به پذیرفتن نظریات سوسیالیستی معتدلی ترغیب می‌کرد که با آموزش‌های اسلامی درباره رفاه مردم سازگار بود. او گرچه با نوشته‌های غربی در این زمینه آشنا و از آن‌ها تأثیر پذیرفته بود، ولی ادعا می‌کرد که نظریاتش بیش‌تر از آرای متفکران سوسیالیست مسلمان نشأت گرفته است. [۱۶]
مجید خدوری، گرایشهای سیاسی در جهان عرب، ج۱، ص۱۸۴، ترجمه عبدالرحمن عالم، تهران ۱۳۶۶ ش.
۸ - اواخر فعالیت سیاسیبزاز در ۱۳۴۷ ش /۱۹۶۸، دو سال پس از کناره‌گیری از سیاست، به اتهام توطئه بر ضد رژیم بعث، دستگیر و داراییش ضبط شد. ۹ - درگذشتاو در پایان زندگی بینایی و شنوایی خود را از دست داد و دچار فلج و بیهوشی شد. درمان او در لندن سودی نداشت و در ۱۳۵۰ ش در بغداد درگذشت. [۱۷]
خیرالدین زرکلی، الاعلام، ج۳، ص۳۰۰، بیروت ۱۹۸۶.
۱۰ - آثار بزازآثار بزاز از این قرار است: مذکَّرات عن احکام الاراضی فی العراق (بغداد ۱۹۴۰). الموجز فی تاریخ القانون (بغداد ۱۹۴۹). الاسلام و القومیة العربیة (بغداد ۱۹۵۲). مبادی اصول القانون (بغداد ۱۹۵۴). محاضرات عن العراق (قاهره ۱۹۵۴). هذه قومیتنا (بغداد ۱۹۵۵). التربیة القومیة (بغداد ۱۹۵۶). ابحاث و احادیث فی الفقه والقانون (بغداد ۱۹۵۸). الدولة الموحدة و الدولة الاتحادیة (بغداد ۱۹۵۸). من روح الاسلام (بغداد ۱۹۵۹). مصیرالقومیة العربیة فی العراق (بغداد ۱۹۵۹). صفحات من الامس القریب (بیروت ۱۹۶۰). من وحی العروبة (قاهره ۱۹۶۰). بحوث فی القومیة العربیة (قاهره ۱۹۶۲). درباره ملی‌گرایی عرب (لندن ۱۹۶۵). نص المؤتمرالصحفی (بغداد ۱۹۶۶). حدیث الاربعاء (بغداد ۱۹۶۶). العراق من الاحتلال حتی الاستقلال (بغداد ۱۹۶۷). مبادی القانون المقارن (بغداد ۱۹۶۷). نظرات فی التربیة والاجتماع والقومیة (بغداد ۱۹۶۷). ۱۱ - فهرست منابع(۱) ایران، وزارت امور خارجه، بررسی اجمالی جمهوری عراق، تهران ۱۳۵۵ ش. (۲) میر بصری، اعلام الکرد، لندن ۱۹۹۱. (۳) تاریخ معاصر کشورهای عربی، نویسندگان: د ر فوبلیکوف (و دیگران)، ترجمه محمدحسین روحانی، تهران ۱۳۶۷ ش. (۴) مجید خدوری، گرایشهای سیاسی در جهان عرب، ترجمه عبدالرحمن عالم، تهران ۱۳۶۶ ش. (۵) خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۶. (۶) خالد عبدالمنعم عانی، موسوعة العراق الحدیث، بغداد ۱۹۷۷. (۷) حمید عنایت، اندیشه سیاسی در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، تهران ۱۳۶۲ ش. (۸) حمید عنایت، سیری در اندیشه سیاسی عرب: از حمله ناپلئون به مصر تا جنگ جهانی دوم، تهران ۱۳۵۶ ش؛ ۱۲ - پانویس
۱۳ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «عبدالرحمان بزاز»، شماره۱۲۶۱. رده‌های این صفحه : تراجم | سیاستمداران عراق
|